خاطرات زندگی آدم‌های معمولی در کشور ما به دلایل مختلف فرهنگی و اجتماعی کم است و در این میان تجربه زیسته زنان مشهور، انگشت‌شمارند. چه رسد به زنان معمولی که بسی جای تعجب دارد. مانند شگفتی من از دیدن کتاب «دفترچه خاطرات شانزده زن ایرانی: در قلمرو زندگی روزمره» به اهتمام و قلم خانم نوشین احمدی خراسانی.
این کتاب مجموعه‌ای از مصاحبه‌ها، طی سال‌های طولانی است که به صورت موضوعی فصل‌بندی شده است. به این ترتیب که خاطرات و تجربیات این ۱۶ زن در موضوعات مختلف زندگی روزمره مانند تحصیل، کار و خانواده آورده شده است. و در مجموع طرحی کلی از زندگی زن ایرانی در برهه‌ای خاص از تاریخ و چالش‌های او ارائه می‌دهد.
این کتاب از دو جنبه برایم جالب و ارزشمند بود. در درجه اول، توجه به خاطرات. اینکه با تحقیق، مصاحبه و کار جدی، زندگی زیسته این زنان ثبت شده و تبدیل به یک اثر مکتوب و ماندگار شده است. در درجه دوم، مدل مصاحبه در تجربه‌نگاری و نحوه تدوین این مصاحبه‌ها در طبقه‌بندی موضوعی.
بنابراین اگر به زندگی زنان، اثرگذاری و اثرپذیری آنها علاقمند هستید یا به مصاحبه و خلق آثار از گفتگو تمایل دارید، این کتاب را پیشنهاد می‌کنم.
فرایند آفرینش کتاب
نویسنده، خانم احمدی خراسانی در سال ۷۶-۱۳۷۷ نخستین سالنمای زنان را منتشر می‌کند و در این سالنما تعدادی از شخصیت‌های موثر و احترام‌برانگیز از میان زنان پیش‌کسوت ایرانی را به نسل معاصر معرفی می‌کند. به دنبال این انتشار بسیاری از بازماندگان آن زنان با ایشان تماس گرفته و اطلاعات تازه‌ای در اختیارشان قرار می‌دهند تا اگر نشر سالنما ادامه پیدا کرد، شخصیت‌های برجسته دیگری به این مجموعه اضافه شوند.
مصاحبه‌ها و گردآوری خاطرات زنان فرهیخته شکل گرفت. در ابتدا به صورت خام و تدریجی در فصلنامه جنس دوم منتشر شدند. اما حجم و اهمیت آنها نیازمند کاری جدی‌تر بود که در نهایت از میان ۲۵ مصاحبه با زنان پیش‌کسوت، ۱۶ مورد آن در این کتاب آمده است.
در انتشار کاری چون مصاحبه چالش‌های بسیاری وجود دارد. از جمله‌ی آن حساسیت‌ها، اضطراب و دل‌نگرانی‌های مصاحبه‌شوندگان به‌خصوص در فضای سیاسی-فرهنگی و اجتماعی ایران است. همین امر باعث شد که چندین بار نگارش و آرایش کتاب تغییر کند.
مدل ارائه مصاحبه‌ها در این کتاب با روش مرسوم و آکادمیک تاریخ شفاهی در شکل و فرم متفاوت است. در ادامه اشاره‌ای به روش تاریخ شفاهی خواهیم داشت.
تاریخ شفاهی
«تاریخ شفاهی بی‌تردید یکی از روش‌های موفق تاریخ‌نویسی در دوران ما است که از سال‌های پس از جنگ جهانی در زمینه تحقیق و ثبت روایت‌های عموماً غیررسمی وقایع به وجود آمد و هم‌اکنون در سطح جهان به طور بسیار گسترده از سوی محققان مورد استفاده قرار می‌گیرد.
تاریخ شفاهی ادامه سنت دیرینه جوامع بشر است که داستان زندگی خود را سینه به سینه از نسلی به نسل دیگر منتقل کرده است. به واقع بخش بزرگی از تاریخ مردم (و نه تاریخ بزرگان و پادشاهان) بدین گونه ضبط شده است. از سوی دیگر تاریخ شفاهی پیامد اجتناب‌ناپذیر تحولاتی ژرف در طرز زندگی انسان در جامعه صنعتی و پرشتاب سده بیستم است. تاریخ شفاهی به اعتباری نه شفاهی است و نه تاریخ بلکه گزارش بازیگران و شاهدان است که می‌تواند منبعی برای نگارش تاریخ شود. به طور خلاصه تاریخ شفاهی، تاریخ ثبت‌ناشدگانی است که نام و ردپای‌شان در جایگاهی که بوده‌اند، به دلایلی خالی مانده و از پنجاه سال اخیر تاکنون خوشبختانه کسانی به روش‌های مختلف سعی بر پرکردن جاهای خالی تاریخ کرده‌اند.
اما تاریخ شفاهی در حوزه تکنیک و روش، درواقع یک مصاحبه است. تاریخ شفاهی، مصاحبه با شرکت‌کنندگان یا متخصصان در یک موضوع یا حوزه‌ی خاص و نگه‌داری و حفظ خاطرات و قضاوت‌های آنان تعریف شده است که شامل: ضبط صدا، مصاحبه دست‌نویس، یادداشت‌برداری و یادداشت‌های تکمیلی-اما نه جایگزین- از اسناد رسمی و کتبی است.»
فصل‌های کتاب
«مصاحبه‌های انجام‌شده در این کتاب بی‌شک با مصاحبه‌های تاریخ شفاهی به روش‌های استاندارد فاصله دارد. هرچند که روایت زنان مصاحبه‌شونده از زبان خودشان است، ولی به جای تمرکز بر زندگی و روایت تک‌تک آنها، خاطراتشان با توجه به موضوع بحث آنان، ارجاعات و مثال‌های ارائه‌شده در آن بحث خاص، طبقه‌بندی شده‌اند و به فرم کنونی آرایش گرفته‌اند و به صورت متنی متفاوت در کتاب آمده‌اند.»
موضوعاتی که براساس آنها فصل‌بندی انجام شده است:
- دوران کودکی: زندگی بی‌دردسر
- روایت‌هایی از واقعه «کشف حجاب»
- آموزش:کیمیای سعادت زنان
- ماجراهای زندگی زناشویی
- فروریختن دیوارهای «آموزش عالی»
- از تجربه معلمی و مدرسه‌سازی تا استادی دانشگاه
- از روایت خانم دکتر تا حکایت خانم نویسنده
- امدادگران جامعه در حال گذار
- گریزان از سیاست
آگاهی از تاریخچه زندگی زنان نسل پیشین-از زبان خودشان- به ویژه زنانی که حوادث و تحولاتی را خود به چشم دیده و تجربه کرده‌اند، برای بسیاری از مردم بخصوص نسل معاصر جذاب است. نامرئی بودن زنان در تاریخ مکتوب کشورمان که در لایه‌های مختلف مذکر است، کنجکاوی نسل‌های تازه که از آزادی بیشتری برخوردارند را برمی‌انگیزد. زنان و روایت‌های زندگی آنها در پهنای این تاریخ مردانه جایی ندارند و آشکارا کنار گذاشته شده‌اند. بنابراین چنین آثاری چون کتاب فوق نه تنها از جهت ثبت تاریخی بلکه از جنبه احترام به زندگی زیسته زنان و جایگاهشان در تاریخ بسیار ارزشمندند.
افسوس می‌خورم که چرا در زمان حیات مادربزرگ‌هایم که چون این زنان تجربه‌های نابی از زندگی داشتند، دست به قلم نبردم و سرگذشتشان را مکتوب نکردم. باشد که زین‌پس بیشتر توجه کنیم به زندگی‌های ارزشمند زنان کشورمان و در راه ثبت و ماندگاری آنها بیشتر بکوشیم.
آخرین دیدگاه‌ها